BOLAGA AYTIB BO`LMAYDIGAN 10 JUMLA

Farzandlaringiz biror nojo`ya so`z aytib qo`ysa, tanbehga tayyor turasiz. Ammo o`zingiz-chi? O`z nutqingizni naqadar nazorat qilasiz? Savolni bejiz qo`ymadik, chunki bolalar kattalardan o`rnak oladi. «Farzandlaringizni tarbiyalamang, ular baribir sizga o`xshashadi, o`zingizni tarbiyalang», deb bejizga aytishmagan, axir.

Demak, bolalarga aytish umuman taqiqlanadigan jumlalarni sanab va sharhlab o`tamiz.

«Xuddi otangning o`zisan!» Agar farzandingiz otasiga xatti-harakati, fe`li yoki tashqi ko`rinishi tomondan o`xshasa, «Dadangga judayam o`xshaysan-a?» deymiz mehr bilan. «Xuddi otangning o`zisan» degan jumlada esa nafrat, jahl va bepisandlik ohanglari eshitilib turadi. Mohiyatan olganda, bu «Farzanddan omadim chopmadi» degan tagzaminga ega. Bolalar bu gapni eshitib xavotir, yolg`izlik hislarini tuyishadi. Kattaroq bo`lgach esa shu jumlani eshitgan zahoti g`azablanadi. Agar ota-ona hamma muammoni irsiyatga olib borib bog`layversa («Bu senga onangdan o`tgan», «Ammangning qiziga o`xshab betartibsan» yoki «Kimga tortding, hayronman»), bu mehr rishtalarining uzilishiga olib keladi.
«Senga hozir vaqtimyo`q!» Bu gapni eshitgan katta odam ham xafa bo`ladi. Turmush o`rtog`imiz, do`stlarimiz, yaqinlarimizga nisbatan hech qachon ushbu jumlani qo`llamaganimiz holda bolalarga nisbatan ko`p ishlatamiz. Masalan, ona telefonda gaplashib turganida o`g`li plastilindan yasagan o`yinchoqlarini olib kelib ko`rsatadi va onasining e`tiborini tortishni istaydi. Ona esa «Ko`rmayapsanmi, hozir sen bilan o`ynab o`tirolmayman», deb bolani siltab tashlaydi. Onaning nazarida, suhbat muhimroq, bola kutib turadi. Bolaning fikricha esa hammasi umuman teskari: oyisi har kuni telefonda gaplashaveradi, o`yinchoq esa oddiy emas, axir uni o`zi yasadi. Keyingi safar e`tiborni yaratish emas, buzish orqali tortishga qaror qiladi. Bitta idishni sindirsa, onasi har qanday suhbatni tashlab yugurib keladi.
«Bu sening ishing emas!» Ba`zan jumla sokin ohangda, mehr bilan aytilishi mumkin — «Hali juda yoshsan, buni anglashing qiyin» degan ma`noda. Ammo bu bilan u xavfsiz gapga aylanib qolmaydi. Ayrim bolalar uchun bexabarlik nevrozning boshlanish nuqtasi bo`lsa, boshqalarda u badgumonlik va ishonchsizlikni paydo qiladi. Kun keladiki, bola umuman hech narsani so`ramay, hammasini o`zicha tushunib ketaveradigan bo`lib qoladi. Oradan bir necha yil o`tib, ota-ona hayron: «U shunaqangi boqibeg`amki, hech narsaga qiziqishi yo`q». Buning oldini olish uchun bolaning har bir savoliga javob berish kerak. Hatto, savol o`ta noqulay va qiyin bo`lsa ham.
«Qayoqqa? Yo`l bo`lsin?» Bolalar kattalardek chuqur fikrlay olishmaydi. Kattalar ularga yordam berishi kerak. Ya`ni vaziyatni to`g`ri tushuntirib, noto`g`ri xatti-harakatlardan saqlab turishlari lozim. «Qayoqqa ketayapsan? U bolalar sendan katta, o`ynatishmaydi seni», «Raqs to`garagiga yozilmoqchimisan? Bunaqa qiyshiq oyoqlar bilan u erga olishmaydi», «Bu fakultetga kirolmaysanmi deb qo`rqaman»… Nega ota-onalar farzandlariga bunday jumlalarni aytishadi-a? Ba`zan bolalarini turli zarbalardan asrash uchun shunday qilishar. Yo ularni yonlarida olib qolishni istashar. Ammo ko`pincha uning qobiliyatiga ishonmaganliklari uchun shunday qilishadi. Bundan bolaga katta zarar etishini o`ylasharmikan? Agar kattalar bolaga ishonishmasa va oldindan mag`lubiyatingga yuz foiz amin bo`lishsa, farzandingizning hayotda biron narsaga erishishi juda mushkul.
«To`g`risini ayt!» Qizig`i shundaki, bu talab aynan teskari natijaga olib keladi. Ustiga ustak, «yolg`on gapirsang, tilingi kesib olaman»ga o`xshash do`q-po`pisa qilinsa, bola o`ziga nisbatan kuchli bosim his etadi. U ota-onasining o`ziga ishonmayotganini sezib turadi. Bizdan rost gapirishimizni qanchalik ko`p talab qilishsa, shunchalik mahorat bilan aldashga harakat qilamiz. Rostgo`ylik va to`g`riso`zlik o`zaro ishonch, sabr va turli vaziyatlarni to`g`ri tushunish orqali tarbiyalanadi. Hatto, bola yolg`on gapirib qo`ygan taqdirda ham uni jazolash emas, tushunishga harakat qilish kerak.
«Hamma ustingdan kuladi». Bolani biron narsaga ko`ndirish ba`zan juda qiyin kechadi. Bunga kuchingiz etmasa va asablaringiz pand bera boshlasa, kimnidir yordamga chaqirgingiz kelib qoladi. Masalan, Qorboboni. «Gapga kirmayotganingni Qorbobo eshitib qolsa, senga sovg`a olib kelmaydi», deymiz. Ovqat egisi kelmasa, doim shprisi tayyor turadigan doktor bilan qo`rqitamiz. Yo avtobusda ro`parada ketayotgan xolani ham yordamga chaqirishimiz mumkin. Begonalar (real hayotdagimi yo ro`yodagi) bolaga shu qadar ta`sir qila boshlaydiki, oxiri biz tarbiya ishini tamoman ularga topshirib qo`yamiz: «Odamlar nima deydi?», «O`rtoqlaring sen bilan o`ynamay qo`yishadi», «Qara, hech kim bunday yurmaydi»… Bularning bari bolaning jamiyatga moslasholmay qiynalishiga olib keladi. U begonalardan qo`rqa boshlaydi, muloqotda o`zini noqulay his qiladi yoki boshqalarga nisbatan tajovuzkor bo`lib qoladi.
«Ular senga yaxshi narsalarni o`rgatishmaydi». Farzandimizning do`stlari ko`p bo`lishini xohlaymiz. Va do`stlar xuddi farishtadek bo`lishi kerak deb o`ylaymiz. Shuning uchun doim xavotirlanib bolani so`roqqa tutaveramiz: «Falonchi o`rtog`ing senga so`kishni o`rgatmayaptimi?», «Pistonchi bilan yana o`ynadingmi, nuqul kiyimlari iflos yuradi-ku?» Bolamizni yomon ta`sirlardan himoya qilish istagimiz ularda minnatdorlik tuyg`usini uyg`otmaydi. Aksincha, xafa bo`lishadi, ichlaridagini tashqariga chiqarmaydigan, gap berkitadigan odat chiqarishadi va bora-bora bizdan begonlasha boshlashadi. Do`stlik oraga tushganlarni yomon ko`radi. Bolaga nima yaxshiyu nima yomonligini to`g`ri o`rgatsangiz, u hech qachon yomonlar ta`siriga tushib qolmaydi.
«Falonchining bolasiga o`xshasang bo`lmaydimi?» Hamkasbingizning qizi ajoyib, pianino chaladi, raqs to`garagiga qatnaydi. O`qishlari ham a`lo. Qo`shningizning nabirasi esa nuqul olimpiadalarda yuqori o`rinlarni egallaydi. Albatta, dunyoda siznikidan aqlliroq, qobiliyatliroq, epchilroq bolalar ko`p. Tabiiyki, ularga havasingiz keladi. Ammo buni ochiqchasiga va o`z bolangizga solishtirgan (ya`ni uni kamsitgan) holda amalga oshirish shartmi? Ko`pchilik farzandim o`rnak olsin deb shunday qiladi. Ammo gap o`rnak olib tuzatsa bo`ladigan sifatlar haqida bo`lsa xo`p-xo`p, ammo Xudo ayrim bandalarigagina yuqtirgan iqtidorning farzandingizda yo`qligi uchun uni kamsitish boshqa narsa.
«Turgan-bitganing muammo-a?!» O`z qilmishi uchun aybdorlik hissini uyg`otish juda oson. Ammo hech kim yaqinlariga og`riq va iztirob etkazib, xotirjam qarab turolmaydi, shundog`am o`zini aybdor his etadi. Ba`zida biroz bo`yoqlarni quyuqlashtirib, mubolag`aga berilganingizni bola tushunmaydi, hammasini boricha qabul qiladi. «Qilg`ilig`ingdan buvingning yuragi to`xtab qolay dedi», «Shu ishni qilayotganingda oyoq-qo`lim qotib qoldi» kabi jumlalarni o`ylab gapiring. Yana farzandingizning dunyoga kelishi va katta bo`lishi jarayonidagi qiyinchiliklarni ham uning yuziga solish yaxshi emas. Onasiga nisbatan cheksiz mehru muhabbat (maqsadingiz shu edi-ku) o`rniga u qo`rquv his etadi, xolos.
«Yana nima kerak senga?» «Biz jonimizni jabborga berib, sen uchun harakat qilayapmiz, sen esa buning qadriga etmaysan!» Eshitib turib, mas`uliyatli katta odam xudbin bolakayni koyiyapti deb o`ylash mumkin. «Yana nima kerak?» — bu atrofga iste`molchi nazari bilan qaraydigan kattalarning ta`nayu minnatidan boshqa narsa emas. «Shuncha qilganlarimizga minnatdor bo`lish o`rniga muammolarni yuzaga keltirayaptimi? Bunga qanday jur`at etdi???» Bunday gaplar joniga tekkan bola bora-bora muammolarini yashiradigan bo`lib qoladi. Minnatlarning javobi esa bir kun qaytadi: «Qo`ng`iroq qildim, ko`tarmadingiz, yana nima deysiz?», «Pul jo`natib turibman, bo`ldi-da, odamlarning bolasi shuniyam qilayotgani yo`q. Biram noshukursiz-ey».
Shahzona TO`RAXO`JAEVA
Manba: Darakchi.uz