INTERNETDAGI BEHAYoLIK: O`SMIRNI QANDAY HIMOYaLASh MUMKIN?

Bolaligimizda ota-onamiz bizni nazorat qilishi osonroq edi. Masalan, qachon ko`chaga chiqamizu uyga qaytamiz, qachon televizor ko`ramizu kitob o`qiymiz, telefonda kim bilan gaplashamizu kim qo`ng`iroq qilib gapirmay jim turadi – bularning barini kuzatish, tergab turish mumkin edi. Ammo real hayot bilan parallel ravishda virtual olamda ham yashayotgan hozirgi bolalarni, ayniqsa, o`smirlarni nazorat qilish ancha qiyinlashib qoldi. Chunki virtual olam – ota-ona ko`zidan panada, o`smirning o`zigagina eshigini ochadigan dunyodir. Bugun bolalarimizni turli axborotlar bilan «tarbiyalayotgan» ana shu olamning yosh avlod ma`naviyatiga ta`siri masalasini muhokama qilamiz.

Bola internetda nima qiladi?

Yoshligimda «Qo`rqinchli Tehron» asarini o`qiyotgandim. Bir kuni onam ishxonalarida qizim shu asarni o`qiyapti deb maqtanibdilar (o`zlari asar mazmunidan bexabar edilar). O`qimishli hamkasblari romanning ayrim sahnalarini onamga aytib berishgan shekilli, o`sha kuniyoq kitobni mendan olib qo`yishdi. Onamning yutuqlari – men o`qigan asarning nomini bilganlari. Ammo biz bugun xonasiga kirib olib qo`lidagi gadjeti orqali virtual olamni sayohat qilayotgan bolalarimizning «o`qiyotgan asarlari» nomini bilamizmi? Umuman, o`smir internetda nima qiladi? Buni bilish mumkinmi? Afsuski, ko`pincha buning imkoni bo`lmaydi. Balki u behayo video yoki suratlarni ko`rmas (siz shu sababli ham xotirjamdirsiz balki), lekin oddiygina matn yordamida qanchadan qancha fahsh targ`ib qilinayotganini internet bilan yaxshi oshno bo`lmagan ota-ona qaerdan bilsin? Xullas, endi bolalar qabul qilayotgan ma`lumotni nazorat qilish juda murakkab vazifa bo`lib qoldi.

Yalang`ochlanayotgan avlod

Bolalarimiz har bir xatti-harakatlarini, yangi liboslaridan tortib egan ovqatlarini ham darhol suratga olib o`sha zahotiyoq internetga joylashyapti. Bunga aqllari etganidan bir quvonsak, har bir surat orqali ular o`zlarini yalang`ochlab, himoyasizlab borayotganlaridan ming kuyunishimiz kerak. Chunki inson o`zi haqida qancha ko`p axborotni ommaga oshkor qilsa, jamoat oldida shunchalik «echinadi» (ya`ni, ma`naviy jihatdan). Uning qaerda yashashi, qachon yotib, qachon turishi, qaysi maktabda o`qishiyu do`stlari kimligi endi hammaga ma`lum. Bir chiroyli o`smir qizni yo`ldan urish uchun ilgari oylab qo`ng`iroq qilib uning boshini aylantirish, yo`lini poylash, sovg`alar berish, vaqti kelsa, akalaridan kaltak eyish kerak edi. Endi esa ijtimoiy tarmoqdagi suratini bir necha bor layklab, chiroyli gullar suratlarini jo`natib, «lichka»siga bir-ikki shirin so`z aytish kifoya. Tezroq katta bo`lishni, kattalar olamida yashashni, ular tuygan tuyg`ularni his etishni istayotgan murg`ak vujud uchun shuning o`zi etarli. Bo`lmasa, ijtimoiy tarmoqlaru messenjerlar orqali yosh-yosh yigit-qizlarning tarqalib ketayotgan behayo suratlariyu videotasvirlarini qanday izohlash mumkin? Bularning bari iffatning, hayoning osmondan erga tushgani, qo`letar bo`lib qolgani, qadrsizlangani natijasi emasmi?

Natijasi ma`lum taftish

Istalgan maktab, lisey yoki kollejga kirib o`smir o`quvchilarning qo`l telefonini ochib ko`ring, ko`pchiligidan behayo tasvirlarni topishingiz tayin. Bola buni o`zi qidirib topib yuklab olganmi yoki unga allaqanday guruhlardan kelgan-u, u nimaligini bilmay ko`chirganmi – farqi yo`q. Muhimi, oilada, ota-ona davrasida tabu bo`lgan, uyat sanalgan narsalar endi unda bor. U ko`ribgina qolmay, tengdoshlariga ulashyapti, muhokama ham qilyapti. Etmaganiga ular sevgan yulduzlar, ularning kumirlari turli behayo suratlarini o`zlari tarmoqqa joylayaptilar, tagida aytilgan suyuq xushomadlarga badtar suyuqlik bilan javob qaytaryaptilar. Xullas, bu informasion iskanja halqalari tobora torayib bormoqda.

Nima qilmoq kerak?

Imkon qadar ogoh bo`lish lozim. Bolangizga biror gadjet olib beryapsizmi, uning nimaligini, avvalo, o`zingiz tushunib oling. Internetga kirish, messenjerlarni o`z telefoningizga yuklab olishni eplang. Shunda bolangiz kechasi soat nechagacha ijtimoiy tarmoqda o`tirganini, umuman vaqtining qancha qismini internetga sarflayotganini bilishingiz mumkin.
Farzandingiz internetdagi yosh bolalarga mo`ljallanmagan internet sahifalaridan chegaralash imkoniyatidan foydalanishlari mumkin. “Ota-ona nazorati” qisqa raqami mobil aoloqa operatorlari tomonidan taklif etiladi. Buning uchun farzandingiz ishlatayotgan raqamdan uchtagina raqamni terishning o`zi kifoya. Bu holda farzandingiz o`z istagiga ko`ra bu xizmatdan voz kecholmaydi. Xizmatni bekor qilish uchun xizmat yoqtirilgan raqamning egasi pasporti bilan kompaniya ofisiga yozma ravishda murojaat qilishi lozim. Demak, bu holda farzandingiz o`z istagiga ko`ra bu xizmatdan voz kecholmaydi.
Bola kompyuter orqali internetga kirgan paytlar eshikni taqillatmay xonasiga kiring. Agar farzandingiz darhol noutbuk ekranini yopsa yoki shaxsiy kompyuter monitoridagi tasvirni yig`ishtirib qo`ysa, bilingki, nimadir bor. Darrov kompyuterni joyida taftish qilishingiz mumkin. Buning uchun minimal darajada bo`lsa ham kompyuter savodxonligiga ega bo`lishingiz kerak. Ha, 21-asr bolasiga ota-onalik qilish oson emas.
Yuqoridagilarning bari cheklovchi, taqiqlovchi choralardir. Albatta, bularsiz nazoratning hech iloji yo`q. Ammo eng katta nazoratni bolaning o`zi o`z ustidan o`rnata olishi kerak. «Tarbiya – yo hayot, yo mamot» degandi Abdulla Avloniy. 20-asr boshida aytilgan bu gapning naqadar haqligini 21-asr boshida yanada teranroq anglab turibmiz. Biz informasiyaning yo`lini to`sa olmaymiz. O`ziga bahosi baland, to`g`ri tarbiya ko`rgan, g`ururli o`smir jinsiy munosabatlar haqidagi axborotni qanday qabul qilishni yaxshi biladi. Bola nimadan o`rnak olish kerag-u, nimani miyadan uloqtirish lozimligini bilmasa, uni ming nazorat qilganingiz bir pul. Demak, axborotga munosabat bildirish, uni to`g`ridan-to`g`ri emas, o`z nuqtai nazari, tarbiyasi va dunyoqarashidan o`tkazib qabul qilish malakasi bolalarda bo`lishi kerak.
So`ngso`z o`rnida

Ayrim «yangicha qarashli», «demokrat» ota-onalar «Xo`sh, o`smir jinsiy munosabatlarga qiziqsa, buning nimasi yomon? Axir hammamizda ham ilk jinsiy mayl o`smirligimizda paydo bo`lgan-ku!» – deyishi mumkin. To`g`ri, tabiatga qarshi bir narsa deb bo`lmaydi. Biroq, biz o`smirligimizdagi jinsiy aloqa tushunchasi bilan hozirgisi tubdan farq qiladi. Biz uchun tizzadan biroz balandroq ko`tarilgan etak yoki «Kichkina Vera» filmi chegaradan chiqish bo`lsa (hatto, shu chegaradan chiqish uchun ota-onamizning ko`zini shamg`alat qilaman deb qanchalik topqirlik ishlatardik), hozirgi o`smirlar uchun «Instagram»da Kim Kardashyanning yalang`och suratlarini ko`rish yoki mahalliy «yulduz» chalarimizni tomosha qilish ham me`yorga aylanib qoldi (buning uchun sichqoncha tugmasini bir bosish yoki sensorli ekranga barmoq uchini tegizish kifoya). Internet orqali targ`ib qilinayotgan jinsiy munosabatlar ko`pincha inson tabiati va sha`niga ziddir. O`smir bu ishning ortida ulkan tuyg`u va mas`uliyat turishi kerakligini o`ylamaydi. U qabul qilayotgan informasiya kam vaqt ichida jonni koyitmay ko`p miqdorda lazzat olishni targ`ib etyapti. Jinsiy munosabat uning uchun xuddi chanqab turganda ko`chadagi vodoprovoddan oqib turgan tekin suvni ichishdek gap bo`lib qolyapti. Keyin-chi? Bundan o`n-o`n besh yillardan keyin hozirgi o`smirlarimizning bolalari, ularning tarbiyasi, umuman millatning ma`naviy qiyofasini tasavvur qilyapsizmi? Men tasavvur qilyapman va biroz qo`rqyapman. Shuning uchun, mayli, meni qoloq ona, zolim ayol desinlar, ammo «O`tkan kunlar»ni o`qib chiqmaguncha farzandimga biron gadjet olib berishga shoshmay turaman.

Shahnoza TO`RAXO`JAEVA
Manba: Darakchi.uz